Musa Kâzım GÜLÇÜR
1 Şevval 1446
30 Mart 2025 Pazar
أعوذ بالله من الشيطان الرجيم
بِسْـــــــــــــــــــــــــــــــــمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْأَوَّلِ فِي الْإِيجَـادِ وَالْـجُـودِ وَالْوُجُودِ، اَلْفَاتِـحِ لِكُلِّ شَــاهِدٍ، حَضْرَتَىِ اَلشاَهِدِ وَالمَشهُودِ، اَلـسِّــرِّ الْبَـاطِـنِ وَالنُّـورِ الظَّاهِرِ الَّذِي هُـوَ عَيْنُ الْمَقْصُودِ، مُمَيِّزِ قَصَبِ السَّـبْقِ فِي عَالَمِ الخُلُقِ الْمَخْصُوصِ بِالْعُبُودِيَّةِ، اَلرُّوحِ الْأَقْدَسِ الْعَلِيِّ وَالنُّـورِ الْأَكْمَلِ الْبَهِيِّ، اَلْقَائِمِ بِكَمَالِ الْعُبُودِيَّةِ فِي حَضْرَةِ الْمَعْبُودِ، اَلَّـذِي اُفِيضَ عَلَى رُوحِي مِـنْ حَضْرَةِ رُوحَانِيَّتِهِ، وَاتَّصَلَتْ بِمِشْكَاةِ قَلْبِي أَشِـــعَّةُ نُـورَانِيَّتِهِ، فَهُوَ الرَّسُـــولُ الْأَعْظَمُ وَالنَّبِيُّ الْأَكْـرَمُ وَالْوَلِيُّ الْمُقَرَّبُ الْمَسْـعُودُ، وَعَلَى أٰلِـهِ وَأَصْحَابِهِ خَزَائِنِ أَسْـرَارِهِ، وَمَعَارِفِ أَنْوَارِهِ، وَمَطَالِـعِ أَقْمَارِهِ، كُنُوزِ الْحَقَائِقِ، وَهُدَاةِ الْخَلَائِقِ، نُجُومِ الْهُدَى لِمَنِ اقْتَدَى، وَسَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً كَثِيراً .
Alemlerin Rabbi Allâh’a hamd olsun. Allâhım, icatta, lütufta ve vücutta en evvele, her gözle görülenin fatihine, hem gözle gören hem de şahit olana, zâhirin ışığına, bâtının sırrına, varlık dünyasında ubudiyeti ile en öndeki seçkine, mukaddes ve yüce ruha, parlak ve en mükemmel ışığa, Ma’bûd’un huzurunda kemâl-i ubûdiyet ile kâime, rûhâniyeti ile ruhumu feyizlendirene, ışığı ile kalbimin kandilini aydınlatana, en büyük ve en keremli Resûle, en yakın ve mesut dosta, ayrıca O’nun sırlarının servetleri, ışıklarının maârifi, doğan ayları, hakikatlerinin hazineleri, insanların irşatçıları, kendilerine iktida edenlere hidayet yıldızları olan âl ve ashâbına çokça salât ve selâm eyle.
(Salâtü’s-Sır, Mecmûatü’l-Ahzâb, Muhyiddin Arabî, ss. 92-93.)
Abstract: Faith and Society: Socio-Psychological and Methodological Analysis of Religion
Happy Eid al-Fitr.
Dear readers, we congratulate you on the occasion of Eid al-Fitr and pray to God Almighty that He makes the holidays crowned with His blessings a means of peace, righteousness, and well-being for the Ummah of Muhammad (pbuh) in particular and for all humanity in general, and that He allows you and us to reach many more holidays in good health and well-being.
‘Faith’ is the cognitive dimension of religion; it forms the basis of the lifestyles of communities, social attitudes, and social behavior, and shapes religious activities. In a sense, the actualization of religious thought, the external characteristic of individual evolution or transformation, is the ability to free oneself from the neuropsychological elements that limit man. ‘Faith’ is a resource that produces, develops, and advances positive outcomes such as well-being, meaning, purpose, and philanthropy.
‘Spirituality’ is the deep, personal, intuitive, and emotionally charged experience of the transcendent being. Spirituality is a special moment when we come into contact with the sacred. ‘Spirituality’ is, in one aspect, the experience of self; it is a personal quest. Spirituality is a force, energy, and element that gives us life. It is our goodness and wisdom that have been bestowed on us since birth. It is our essential feature, our blessed competencies and opportunities, and our eyesight. Spirituality refers to our health against mental illness, our hopes, and happiness against the weak and unhappiness.
‘Socio-psychology,’ as we mentioned in our article titled ‘Sosyal Psikolojinin Temel Kuramları, Benlik ve Şemalar (Fundamental Theories of Social Psychology, Self and Schemas)’, is a scientific depiction of how individuals’ feelings, thoughts, and behaviors are affected by the real, imaginary, or hidden existence of others. ‘Sociology’ and ‘psychology’ are disciplines that attempt to understand and explain people’s behavior. Sociology deals with phenomena and processes that exist outside the subject, such as social models and cultural norms. Psychology deals with processes within the subject, often involving mental and neurological processes. Although socio-psychology is seen as a sub-discipline of general psychology, it differs from individual psychology in that it aims to explain behavior.
‘Religion’ is a social, cultural, and spiritual structure. Religion is a field in which the sacred is experienced, addressing both common and scholarly believers. Religion, as both a concept and model of social practice, is an ‘existing’ concept whose reality can never be denied. Religion is a world and afterlife view, a material and spiritual organization, a landscape of orientation and values, motivation and mood, and a moral counter stance. ‘Sociology of religion’ analyzes individuals by taking into account groups of people, people’s interactions with others, the social structures that shape our lives, and the environment. The sociology of religion attempts to explain that our identities are potentials largely created by our social environment, people’s support, or forms of struggle against societally established norms.
The concept of ‘methodology’ refers to questions that go beyond the purpose of a particular project. The methodology considers the relevance of research designs and the validity of research findings from the perspective of the philosophy of science. Religion is shaped not only by the mental/heart foundations of the belief system but also by functional aspects such as practices of worship, institutions, social influences, and individual experiences.
‘Religion,’ by its functional, famous, and well-known definition, ‘is a set of laws established by Allah that guide the people of reason to happiness in the present state and to salvation in the future (in the Hereafter) by their own will.’ While this functionalist perspective points to the great contribution of religion to the social order and psychology of people in the worldly sense, in the otherworldly sense, it is the most general explanation of a profitable exchange with Almighty Allah in the existential sense. Religion is a social structure associated with divinity and has images of interaction and behavior that can affect social institutions. Religion is an effective force in contemporary societies.
Religion provides identity, a sense of understanding, and a beautiful tradition. It provides peace to their individuality and keeps them alive both ethically and morally. Religion addresses people’s deep-seated needs, wishes, hopes, and demands. Religion provides answers to various human situations. It helps people to find the strength to endure the difficulties of life, not to fall into the emotional breakdowns that problems may cause, and to correct their mistakes. This gives hope to despair. Religion shows eternal and real happiness in response to human delusions, mistakes, and false happiness. Religion is the only commodity discourse and action of eternal salvation. Religion offers men an unshakable sense of hope and confidence in life after death, and this hope shapes human behavior and lifestyles positively.
Moral actions are practices with goals that channel human interactions into positive ones. Good morality provides a guiding framework for maintaining social order and developing positive relationships between individuals. Good morals are universal rules connected to a very special process of power and knowledge, and together with action, they are also a state of mind. Moral norms are not limited to individual and cultural values. They have a universal meaning and validity; they manifest themselves in similar values and norms, and even in different cultures.
The cities and states in which people are born play an almost inevitable role, although not necessarily so, in establishing religious identities. Time and space either reinforce or weaken individuals’ or groups’ devotion to religion. Strengthening and weakening devotion to religion or maintaining sincere devotion to the beliefs of individuals and groups can be realized through voluntary and sincere activities of missionary members of religion. The effect of migration on religious identities or changes in regions where religious diversity is increasing is also a noteworthy issue. However, time and space are the most effective factors in shaping religious beliefs.
Ramazan Bayramınız Mübarek Olsun.
Değerli Okuyucularımız,
Bugün, kalplerimizin huzur ve sevinçle dolduğu mübarek Ramazan Bayramı’nı hep birlikte kutluyoruz. Bir ay boyunca oruç tutarak, ibadet ederek, nefsimizi terbiye ederek ve paylaşarak geçirdiğimiz Ramazan ayının ardından, bugün sevdiklerimizle bir arada olmanın, Rab Teâlâ Hazretlerinin lütfetmiş olduğu güzellikleri bütün bir İslam dünyası ile paylaşmanın ve bayramın manevi atmosferini hissetmenin mutluluğunu yaşıyoruz.
Ramazan ayı, sadece bedenlerimizi değil, ruhlarımızı da arındırdığımız, kalplerimizi Yüce Allah’ın sevgisi ile doldurduğumuz, merhamet ve şefkat duygularımızı geliştirdiğimiz çok kutsal bir aydı. Bu ay boyunca gösterdiğimiz / gösterdiğiniz sabır, ibadetlerimizdeki samimiyet ve görünen / görünmeyen nimetlerin bereketi, bugün bizlere huzur ve mutluluk olarak dönmüş bulunuyor.
Bayramların, sadece bugün değil, hayatımızın her anında kalplerimizde taşıyacağımız sevgi, merhamet ve paylaşımın bir simgesi olmasını diliyoruz. Bu mübarek günde, tüm sevdiklerinizle birlikte, huzurlu, sağlıklı ve bereketli bir bayram geçirmenizi temenni ediyoruz. Ailelerinizle, dostlarınızla ve tüm insanlıkla paylaştığınız her güzel anın, kalplerinize mutluluk ve huzur getirmesini dileriz.
Bayramın, tüm dünyaya barış, huzur ve esenlik getirmesi için dua ediyor, bir kez daha Ramazan Bayramınızı en içten dileklerimizle kutluyoruz.
Saygılarımızla
İnanç ve Toplum: Dinin Sosyo-Psikolojik ve Metodolojik Analizi
Bu yazımızda, inanç ve maneviyat gibi kavramları tahlîlin yanısıra, dinin sosyo-psikolojik ve metodolojik yönü üzerinde analitik bir değerlendirme yapacağız.
‘İnanç’, dinin ruhsal ve bilişsel boyutudur. Onun ürettiği pratikler ise, toplulukların hayat tarzlarının, sosyal tutumların, bireysel ve toplumsal davranışların temelini oluşturur, dini aktivitelere şekil verir. Bir anlamda, dini düşüncenin fiiliyata dökülmesi, bireysel tekâmülün ya da dönüşümün dışsal karakteristiği, insanı sınırlayan nöro-psişik unsurlardan kendisini kurtarabilmesi yeteneğidir. Böylece kişi, Yüce Allah’ın izni ve inayeti ile, ruhunun üst mertebelerine ulaşır ve farklı bir zihinsel seviyeye geçer.
‘İnanç’, iyi oluş, anlam, amaç ve hayırseverlik gibi pozitif sonuçları üreten, geliştiren ve ilerleten bir kaynaktır. İnanç, diğerlerinin iyiliği ile ilgilenme, olumlu davranışları teşvik etme ve içselleştirmedir. İnanç, bireylerin zararlı sonuçlar veren sosyal hastalıklardan kendilerini muhafazaları, suça götürme potansiyeli olan yollardan uzaklaşmalarıdır. Beden, ruh ve zihinde temellenen inanç, maneviliği, sevgiyi ve gönüllülüğü güdüler. Bu unsurlar, diğer fiillere bir şekilde benzeseler bile, niteliksel olarak daha farklı ve kalitelidirler. Anlamın ufuklarına uzandığımızda, inancın ürettiği ifadelerin ve eylemlerin, maneviyatla birlikte aşkınlık sunan özel değerlere sahip olduğunu görürüz.
‘Maneviyat’, aşkın varlığın derinden, kişisel, sezgisel ve duygu yüklü tecrübesidir. Maneviyat, kutsal ile bağlantıya geçtiğimiz özel anlardır. Yoğun bir şekilde yaşandığında, özellikle vecd halleri tam olarak kelimelerle ifade edilemezler. Maneviyatın motor gücü olan ibadet ise, Yüce Allah’ın varlığını ve birliğini içsel olarak sezme, nihai gerçekliğin açıklığını ve derinliğini anlamaya bir yol bulmadır. İbadet, saf zihinsel durumdan daha öte bir pratiktir. Bu pratiği tanımlayan özellikler, sabit ilkeleri izlemeyi, bireysel çabaları düzenli bir şekilde geliştirmeyi, faydasız ve lüzumsuz tutkuların terki ile kendini samimi bir şekilde hasretmeyi içeren tekrarlardır. İbadet pratiği, kişinin ruhsal ve zihinsel haritasını, inceden inceye ve yeniden biçimlendirmesinden daha farklı ve güçlü bir kişisel bağlanmadır. İbadet, kurtuluşa giden evrensel yolu ve ruhsal düzenin temellerini yükselten prensiplerin, düzenli bir şekilde icrasıdır.
‘Maneviyat’, bir yönü ile ben’in tecrübeleridir, kişisel bir arayıştır. Maneviyat, bir güç, enerji ve bize hayat veren unsurdur. O, bizlere doğuştan itibaren bahşedilmiş iyiliğimiz ve irfanımızdır. O, asli özelliğimiz, lütfedilmiş yeterliliklerimiz ve imkanlarımız ile göz aydınlığımızdır. Maneviyat, ruhen hastalıklı oluşa karşı sağlığımız, hafakanlara ve mutsuzluklara karşı umutlarımız ve mutluluklarımızdır. Ruhsal yaşantımız ve seyr-u sülûkumuzun sıhhatli bir şekilde gelişimi için kıymetli bir anahtardır. Manevi yaşantımızın temel ögelerinden bazıları, güven, doğruluk, uyum, duyarlılık, sorumluluk, iş birliği, iyilik, merhamet ve yardımseverlik olarak görülebilir. Buna karşılık, rekabetçilik, hırçınlık, çıkarcılık ve dar bakışlılık, insanda kolaylıkla erdemlerin yerine geçebilen heyulâdır ve yıkıcı bir takıntı haline dönüşebilir. Dolayısıyla, içsel yaşantılarımıza ait moral duygular ve değerler, pozitif üretimlerimiz için hayati ehemmiyet arz ederler.
‘Sosyo-psikoloji’, sosyoloji ile psikoloji bilimlerinin bir araya gelerek oluşturdukları, bireylerin ve toplulukların etkileşimlerini konu edinen disiplinin adıdır. Sosyoloji, genellikle sosyal modeller ve kültürel normlar gibi, süjenin dışında var olan ve meydana gelen fenomenler ve süreçlerle ilgilenir. Psikoloji ise, zihinsel süreçler ve nörolojik aktiviteler gibi, süje dahilindeki süreçlerle ilgilenir. Sosyo-psikoloji, genel psikolojinin alt disiplini olarak görülse de, davranışları açıklamayı amaçladığı için, bireysel psikolojiden farklılaşır. Sosyo-psikoloji, gruplar, sosyal normlar, kültürel kodlar, iletişim ve davranışları tahlil ederken, psikoloji, sosyoloji ve sosyal antropoloji ile ilişki kurar.
Bu yazımızda ‘din’ kavramını, sosyolojik (dinin toplumsala yönelik görünümleri nelerdir?), psikolojik (kişilerin tanımını yapmaya çalıştığı ‘din’ kavramı ile içsel ya da ruhsal ilişkileri nelerdir?) ve metodolojik (kişiler, ‘din’ kavramını tanımlarken hangi yöntemlere ve kavramlara dayanmaktadırlar?) boyutları ile ele almaya çalışacağım. Bunu yaparken, yazı boyunca ‘din’ kelimesini, ‘İslam’ kelimesi ile eş anlamda göreceğim.
‘Din ve İslâm’ kelimeleri, hem Kur’an-ı Kerîm’de hem de Şanlı Nebi’nin (sas) hadîs-i şerîflerinde, müşterek anlamlı kelimelerdendir. Sosyolojik, psikolojik ve metodolojik sorulara dokunmadan, dinin yapısı tam olarak anlaşılamaz. Çünkü bu boyutlar, tıpkı sacayağı gibi birbirlerini desteklemektedirler. Din, sadece belirli inanç ve uygulamalarla sınırlı kalmayıp, insanların düşünce yapılarından, sosyal ilişkilerine kadar geniş bir yelpazede etkileri olan girift bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, dinin tamamını anlamak için sadece belirli yönlerine odaklanmak yeterli olmayacaktır.
‘Din’, sosyal, kültürel ve ruhani bir yapıdır. Din, hem avam hem de âlim inananlara hitap eden, kutsalın tecrübe edildiği bir alandır. Din, hem kavram hem de sosyal pratik modeli olarak, gerçekliği asla inkar edilemeyecek ‘mevcut’ bir kavramdır. Din, bir dünya ve âhiret görüşü, maddi ve manevi bir organizasyon, bir yönelim ve değerler manzumesi, bir motivasyon ve ruh hali, bir ahlâkî karşı duruştur. Bu açıdan baktığımızda dinin, tecrübî, ahlâkî, hukukî, içtimaî, sınaî, siyasî ve iktisadî olmak üzere en az yedi boyutuna işaret etmiş oluruz. Elbette bu boyutlar, kendi içlerinde daha alt boyutlara ayrılabilmektedir. Mesela, dinin tecrübe boyutu, ibadet, iman ve bilgi alt boyutlarına ayrılacaktır.
‘Din sosyolojisi’, kültürel normlar, kurumlar ve işlevleri, nasut alemin fenomen ve süreçleriyle ilgilenir. Dini inanç ve tecrübelerimizin sosyal çevremiz ile güçlü bir ilişkisi olduğu açıktır. Nerede doğduğumuz ve kimlerin arasında yaşadığımız dini kimliğimiz üzerinde çok büyük oranda belirleme gücüne sahiptir. Aynı zamanda dini kimlikler, önemli ölçüde zaman ve mekan faktörlerinin şekillendirmesine tabidir. Bir kişinin ya da grubun, nerede ve hangi zamanda yaşadığı, o kişi ya da grupların dini kimliklerini şekillendirmektedir.
‘Din sosyolojisi’, insan gruplarını, insanların diğerleri ile etkileşimlerini, hayatımıza şekil veren sosyal yapıları ve çevreyi dikkate alarak bireyleri tahlil eder. Din sosyolojisi, kimliklerimizin büyük oranda sosyal çevremiz tarafından oluşturulan potansiyeller olduğunu, insanların toplumsal yerleşik normlara karşı desteklerini ya da mücadele biçimlerini açıklamaya çalışır. Bazı gerçekliklerin toplumsalın inşası ve insan kültürü ürünü olduğunu kabul ile (batıl inançlar gibi), başkaları tarafından da test edilebilen çoklu bakış açılarına ve dikkatli araştırmalara dayandırılan sonuçlara odaklanır.
‘Metodoloji’ kavramı, belli bir projenin amacının ötesine geçen soruları ifade eder. Metodoloji, araştırma tasarımlarının yerindeliği ve bilim felsefesinin bakış açısından araştırma bulgularının geçerliliği üzerinde düşünür. Din, sadece inanç sisteminin zihinsel / kalbî temelleri ile değil, aynı zamanda ibadet uygulamaları, kurumlar, toplumsal etkiler ve bireysel deneyimler gibi işlevsel açılar ile de şekillenir. Metodolojik tanım, tüm bu boyutları kapsar. Bu açıdan baktığımızda, dinin metodolojik tanımı, öncelikle vahiy neticesinde gelen ilahi doğrulara tam bir referans içerir. Dinin yapısal ve işlevsel boyutlarını bir arada ele alan yaklaşım, dinin çok yönlülüğünü daha iyi anlamamıza yardımcı olur. ‘Metot’ kavramı, aynı zamanda, bilginin seçilmesi, toplanması ve analizi ile pratik araştırma tekniklerini ifade eder.
Kavramlar, tarihsel gerçekliklerden alınan öğretilerden oluşturulur. Bu, soyut genelleyici kavramlarla tarihsel gerçeklikleri somutlaştırmaya çalışmak olmayan, fakat bunları daima ve kaçınılmaz olarak bireysel karakterdeki somut yapılandırmalarla birleştirmeye gayret eden, ‘metodolojik tarihsel kavram oluşturma’nın doğasında bulunmaktadır. Kavram, hangi yolla tanımlanmış olursa olsun, kavrama doğrudan bağlı olan ‘insan’ gerçeğine işaret eder. Ayrıca, bu tip gruplandırmalar, kavramların zıtları ele alındığında daha anlamlı hale gelir. Mesela, ‘dinî’ olanın zıttı, ‘seküler’ (dinî veya ruhânî olmayan) ya da ‘profan’dır (kutsal dışı).
Dini ‘psikolojik’ açıdan tanımlarken, yani ‘kişilerin tanımını yapmaya çalıştığı ‘din’ kavramı ile, içsel ya da ruhsal ilişkileri nelerdir?’ sorusunu ayrıntılandırırken, konuyu birkaç farklı açıdan ele almamız faydalı olacaktır.
Dini yaşantının ‘içsel ilişkiler’ yönüne baktığımızda, pek çok kişi için dinin, yaşamın anlam ve amacını bulmada önemli bir rol oynadığını görürüz. Çünkü din, en önemli varoluşsal sorulara cevaplar verir, insan hayatına bir derinlik ve perspektif kazandırır. Bireylere, hiç ummadıkları bir tarzda umut ve moral verir. Bu anlamda din, bireyin iç dünyası ile derin bir ilişki kurmaktadır.
Ahlâkî ve etik değerler, bireylerin davranışlarını iyiye ve güzele yönlendirir, vicdanlarını şekillendirir ve sosyal ilişkilerinde sarsılmaz bir şekilde rehberlik eder. Din, bireylerin içselleştirdikleri değerler sistemini oluşturmada ve sürdürmede çok önemli bir rol oynar. Bu açıdan din, ruhsal dinginliği ve huzuru bulmanın yegane yoludur. Dualar ve ibadetler sayesinde bireyler, olumsuz duygularıyla başa çıkabilir, iç dünyalarında dengeyi ve uyumu yakalayabilirler. İbadetler sayesinde bireyler, kendilerinin zayıf ya da güçlü yönlerini keşfedebilir, ahlâkî gelişimlerini daha bir üst seviyeye taşıyabilirler.
Din, bireylerin ruhsal farkındalıklarını artırmalarına, içsel bilgeliklerini keşfetmelerine ve daha yüksek bir bilinç düzeyine ulaşmasına yardımcı olmaktadır. Din, bireylerin Yüce Yaratıcı ile doğrudan ruhsal bağlantı kurabilmelerinin biricik yoludur. Bu içsel ve ruhsal bağlantı duygusu, bireylere anlam, amaç ve ait olma duygusu kazandırır. Din, bireylerin Yüce Yaratıcı, evren ve diğer varlıklarla birlik içinde olduklarını hissedebilmelerinin tek yoludur. Böylece din, psikolojik anlamda bireylerin yaşamlarına anlam ve amaç kazandırmakta, ahlâkî değerler oluşturmakta, içsel barışlarını tesis etmekte, huzur ve mutluluk bahşetmekte, kişisel dönüşümlerinde ve ruhsal gelişimlerinde çok önemli bir rol oynamaktadır.
Konunun detaylarına girdiğimizde, ‘din’ kavramını biraz daha ayrıntılı bir şekilde ele almamız gerekmektedir.
İlk müfessirlerden Mukatil b. Süleyman’ın (v. 150/767), et-Tefsîrü’l-Kebîr adlı eserindeki tarifine göre ‘din’ kelimesi, ‘tevhid (birleme, Allah’ın tek olduğunu kabul), hesaba çek(il)me, hakimiyet, hükümranlık, Allah’ın kullarını itaat altına aldığı müessese, millet (hak din)’ manalarına gelmektedir.[1] Müfessir, dil âlimi ve ahlâk felsefecisi Râgıp el-Isfâhânî (v. V./XI. yüzyılın ilk çeyreği), el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kurʾân adlı eserinde, ‘din’ kelimesinin ‘ceza ve mükafat’ anlamına geldiğini, ancak bununla birlikte, ‘şeriat’ yani Allâh’ın (cc) hükmü ve yönetimini ifade için de kullanıldığını belirtmektedir.[2] Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin (v. 816/1413) et-Taʿrîfât adlı eserindeki tarifleri içerisinde, ‘din’, ‘akıl sahiplerini, peygamberin bildirdiği gerçekleri benimsemeye çağıran İlahî kanunlardır.’[3] Muhammed Ali et-Tehânevî’nin (v. 1158/1745’ten sonra), Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn adlı eserindeki işlevsel, meşhur ve bilinen tanımı ile, ‘akıl sahiplerini kendi iradeleri ile, şimdiki halde (dünyada) mutluluğa, gelecekte de (ahirette) kurtuluşa sevk eden, Allah tarafından konulmuş kanunlar bütünüdür.’[4]
Bu tanımlarda yer alan, ‘Allah tarafından konulmuş kanunlar’ pasajı, toplumsal düzenin sağlanmasında, ahlâkî değerlerin belirlenmesinde ve bireylerin davranışlarının yönlendirilmesinde çok önemli bir rol oynar. İlâhî kanunların, toplumsal birlik ve uyumu sağlamaya, suç ve kaosu önlemeye yardımcı olduğu gayet açıktır. Keza, ‘kurtuluş’ kavramı, bireylerin yaşamlarında anlam ve amaç bulmalarına, ölümden sonraki hayata dair umut ve güvene, zorluklarla başa çıkabilmelerine ve manevi tatmin yaşamalarına yardımcı olur. Dolayısı ile bu tanımlar, dinin işlevsel yönlerini vurgulamakta, toplumsal düzen ve bireysel anlam arayışı gibi konulara odaklanmaktadır.
Bu işlevselci bakış açısı, dünyevi anlamda dinin toplumsal düzene ve insanların psikolojilerine büyük katkısına işaret ederken, uhrevi anlamda ise, Yüce Allah ile kârlı bir alışverişin, varoluşsal anlamda en genel açıklamasıdır. Bu işlevsel tanım, dinin getirdiği kurallara işaret ederken, aynı zamanda onun emir, tavsiye ve yasaklarının anlamlı bir sunucusu olmaktadır. Bu açıdan din, varoluşun genel kavramlarını formüle eder, insanlarda güçlü ruh hallerini ve gerçekçi motivasyonları sistemli hale getirir. Onları, manevi bir tabloda müminler olarak adlandırır. Dolayısı ile din, varoluşsal bir anlam yaratmakta, insanların ruh hallerini ve motivasyonlarını düzenlemekte, pozitif anlamda toplumsal bir kimlik oluşturmaktadır.
Din, başta kutsallık ile ilişkiye ve etkileşime, sonra da sosyal kurumları etkileyebilen davranış görüntülerine sahip sosyal bir yapıdır. Din, günümüz çağdaş toplumları itibarı ile de kendisini etkili bir güç olarak göstermektedir. Bunun temel nedenlerinden bazıları dinin, eğitim, ahlâk, siyaset, çevre, ırk ayrımcılığını ret, göç ve sağlık gibi konularda aktif bir şekilde yer almasıdır. Din, bireylerin ve toplulukların değerlerini, inançlarını ve davranışlarını şekillendirmede önemli bir rol oynamakta, süper ampirik bir bakış açısıyla tam olarak doğrulanabilen önemli bir gerçekliğe işaret etmektedir.
Dindarın, kutsala ilişkin deneyimleri ve tecrübeleri, iyiliğe ve güzelliğe dolaylı bir şekilde referansta bulunur. Örneğin, dindarın deneyimlerinin vesile olduğu toplumsal bütünleşme, dayanışma, ahlâkî / etik değerlerin yaygınlaşması ve toplumsal düzenin korunması gibi sosyal faydalar, psikolojik destek, güçlü ruhsal sağlık, artan hayat memnuniyeti, anlam ve amaç duygusunun önemsenmesi gibi psikolojik faydalar söz konusudur. Dini inancın toplumlar üzerindeki sosyal ve psikolojik faydaları, bilhassa anketler ve gözlemler ile açıkça görülebilen, deneysel olarak da incelenebilen yönlerdir.
Din, kimlik, anlama duygusu ve güzel bir gelenek örüntüsü temin eder. Müntesiplerine huzur verir, etik ve moral açıdan onları ayakta tutar. Din, insanların derununda yatan ihtiyaçlara, isteklere, umut ve taleplere hitap eder. Din, bireylere dürtülerini kontrol etme, benliğin süflî isteklerine karşı direnme ve olumlu uzun vadeli hedeflere odaklanma konusunda yardımcı olur. Dini hayat olmaksızın bir insan, emirlere itaat duygusunu ve benliğini kontrol yetisini yitirmiş, yeterlik konusunda işlevselliğini kaybetmiş, dengesiz dürtüler ve karmaşık duyguların kaosunda bir varlığa dönüşmüş olur.
Din, insani durumlara cevaplar verir. İnsanın, hayatın zorluklarına karşı dayanma gücü bulmasına, problemlerin ortaya çıkarabileceği duygusal çöküntülere düşmemesine, hata ve yanlışlarını düzeltebilmesine yardımcı olur. Umutsuzluğa karşı umut bahşeder. Din, insanın sıradan düşüncelerine aşkın seviyede düzen verir, hayatı anlamlandırmaya ve anlam araçlarını referans alarak gerçeklikler dünyasında kalmasına destek verir. Aşkın seviye ile kastım, buranın ve şimdinin ötesine bakabilme, görünür zamanın ve mekanın ötesini tasavvur edebilmedir. İnsan, ontolojik güvensizlik ruh halinden, itminana ulaşmış bir ontolojik güven haline, Yüce Allah’ın izni ve inayetiyle ancak bu şekilde ulaşabilir.
Din, insani yanılgılara, hatalara ve oluşturulan sahte mutluluklara karşı, ebedi ve gerçek mutluluğu gösterir. Din, ebedi kurtuluş konusundaki tek meta söylem ve eylemdir. Din, insana ölümden sonraki hayata dair sarsılmaz bir umut ve güven duygusu sunmakta ve bu umut, insan davranışlarını ve yaşam tarzlarını müspet olarak şekillendirmektedir. Din, iman, kimlik ve duygu gibi, insan hayatını derinden etkileyen bilişsel, soyut ve yapısal alan ile bireyin düşünce biçimini, kimlik algısını, duygusal deneyimlerini ve davranışlarını biçimlendirmektedir. Din, sadece zihinsel bir kavram olmayıp, aynı zamanda insan eylemleri arasında bağlantı kuran kalbî ve bedenî bir aktivitedir. Dolayısı ile insanların duygusal ve fiziksel deneyimlerini de içermekte, ibadetler, dualar ve ibadet mekanları dinin bu yönünü yansıtmaktadır.
Din, geleceğe yönelik umudun, bireyler ve toplumlar için faydalı aksiyonun ve güzel ahlâkın membaıdır. Din, hem bilgi hem de insanlık refahı ile ilgili temel problemlerin çözüm kaynağıdır. Güzel ahlâk, insan refahını artıran ve koruyan eylemler dizisidir. Ahlâkî davranışlar, bireylerin ve toplumların yaşam kalitesini yükseltmekte ve insan ilişkilerini güçlendirmektedir. Güzel ahlâk, bireylerin birbirleriyle olan etkileşimlerinde daha empatik ve anlayışlı olmalarını sağlamaktadır.
Ahlâkî eylemler, hedefleri olan pratiklerdir ve insan etkileşimlerini müspete kanalize ederler. Güzel ahlâk, toplumsal düzeni sağlamak ve bireyler arasında olumlu ilişkiler geliştirmek için yönlendirici bir çerçeve sunar. Doğal ve sosyal çevreyi nasıl anlayacağımıza ve çözümleyeceğimize ilişkin pratikleri üretir. Ahlâkî davranışlar, bireylerin çevreleriyle olan etkileşimlerinde sorumlu ve duyarlı bir tutum geliştirmelerine yardımcı olmaktadır. Güzel ahlâk, doğaya ve topluma karşı duyarlılığı teşvik etmektedir.
Güzel ahlâk, çok özel bir güç ve bilgi süreci ile bağlantılı evrensel kurallardır ve eylem ile birlikte aynı zamanda zihinsel bir durumdur. Ahlâkî eylemler, sadece dışsal davranışlarla değil, aynı zamanda bireylerin içsel düşünce ve duygularıyla da ilgilidir. Güzel ahlâkı benimseyen bireyler, bu değerleri içselleştirerek daha anlamlı ve tatmin edici bir yaşam sürdürürler.
Ahlâkî normlar, sadece bireysel ya da kültürel değerlerle sınırlı değildir. Evrensel bir anlam ve geçerliliğe sahiptir, farklı kültürlerde bile benzer değerler ve normlar halinde kendisini gösterir. Ahlâkî normlar, temel refah ile bağlantılı insani etkileşimlerdir ve genellikle insanın mutluluğu ile ilgili süreçler ve yetilerdir. Bu durumda, nihai iyilik ve mutluluk hedefi, dünyevi refahtan daha üst seviyeye geçen düşünsel ve ruhsal denge haline dönüşür.
Günümüz toplumlarının büyük çoğunluğu sekülerlikten dine dönüş yapmakta, dinin sesine ve çağrısına daha bir saygı ile kulak vermektedirler. Dini değerler ve normlar, insanların hem kendilerini hem de çevrelerini anlama biçimlerini derinden etkilemektedir. Dinin, toplumu inşa özelliği oldukça güçlüdür. Din, hem bu dünya hem de ahiret ile ilgili gerçeklikleri bütün açıklığı ile ayrıntılandırır. Eğer kişiler ya da çeşitli topluluklar, dinin açıkladığı hakikatlere karşı kör ve sağır kesiliyorlarsa, böylelerinin ahirette bir nasipleri olmayacaktır.
Dünyanın pek çok yerinde dini canlanmanın gücü ve kapsamı artmış, bilhassa ahlâkî ve sosyal açılardan din büyük bir yükseliş sergilemiştir. Sekülerleşmenin zayıflamasına paralel bir şekilde maneviyat ve dindarlık artmıştır. Din sosyolojisinin temel görevlerinden birisi, çağdaş dünyamızın yeniden dine yönelişi konusunda daha analitik bir değerlendirmeyi, objektif bir bakış açısını ve metodolojik bir yaklaşımı geliştirmek olmalıdır.
Kişilerin doğdukları şehirler ve devletler, bir zorunluluk arz etmese de dini kimlikleri oluşturmada neredeyse kaçınılmaz bir rol oynamaktadır. İçinde bulunulan zaman ve mekan, bireylerin ya da grupların dine olan bağlılıklarını ya perçinlemekte ya da zayıflatmaktadır. Dine olan bağlılığın güçlenmesi, kişi ve grupların inançlarına samimi bağlılıklarını muhafaza etmeleri, misyon sahibi din mensuplarının gönüllü ve içten faaliyetleri ile gerçekleşebilmektedir. Göçlerin, dini kimlikler üzerindeki etkisi veya dini çeşitliliğin arttığı bölgelerde yaşanan değişimler de dikkat çekici konulardır. Fakat yine de zaman ve mekan faktörleri, dini inancın şekillenmesinde en etkili konumdadırlar.
Bireylerin Müslümanlığı ya da başka bir dine mensubiyetleri, daha çok onların doğdukları mekan, bölge ve zaman ile doğrudan ilişkilidir ve belirleyicidir. Mesela, İslam ülkelerinden birisinde, Müslüman annelerden ve babalardan dünyaya gelen bireylerin Müslüman olmaları, Hıristiyan ya da Budist ülkelerdeki Hristiyan veya Budist annelerden ve babalardan dünyaya gelen bireylerin de Hıristiyan veya Budist olmaları, istisnalar hariç olma kaydıyla, neredeyse beklenen bir sonuçtur. Ancak yine de dini kimlik, sadece doğuştan gelen bir özellik değil, aynı zamanda bireylerin yaşamları boyunca etkileşimde bulundukları birçok faktörün sonucudur.
Bireylerin din seçimi ile ilgili olarak ‘rasyonel tercih’ kuramı öne sürülmüştür. Ancak bireyin ‘rasyonaliteyi, kârını ve konu ile ilgili maliyeti’ hesaplayarak dini tercihte bulunduğunu öne süren bu kuram, ‘kâr’ ve ‘maliyet’ gibi tartışmalı kavramlara dayandığından dolayı zayıf bulunmuştur.
Daha önce ‘Toplumsal Değişimler Üzerine Sosyolojik Çözümlemeler 2: Küreselleşme’ başlıklı makalemizde, kitle iletişim araçlarının olağanüstü boyutlarda gelişmesi, nüfusun ve emtianın akıcılık kazanması, coğrafi engellerin etkisinin giderek azalması konularını ayrıntılandırmaya çalışmıştık.
İnsanlar, yetişme süreçleri içerisinde edindikleri dinde, genellikle sebat etmektedirler. Müslüman, Hristiyan ya da Yahudi ailelerde doğan çocukların çok büyük bir çoğunluğu, ailelerinin dininde kalmaya devam etmektedirler. Keza, dindar olmayan ya da ateist bireylerin ebeveynleri de neredeyse tamamen dinsiz ya da ateist ailelerdir. Bu durumu, ‘sosyalleşme’ kelimesi açıklayabilir. ‘Sosyalleşme’, insanların yakın çevresinde yer alan kültürel normlara ait tezahürleri benliklerinde özümsemeleri sürecidir. Sosyalleşme, inanç, değer ve kuralların gayri resmi biçimde öğrenilmesidir. Dini kimliklerimiz de büyük oranda bu sosyalleşme sonucunda oluşur. Ancak bireylerin kişisel deneyimlerinin, eğitim düzeylerinin, sosyal çevrenin ve medya gibi diğer etmenlerin de bu süreçteki rolünü yadsımamak gerekmektedir.
Kişinin en yakınında ebeveynleri bulunur. Dolayısıyla dini kimliklerin şekillenmesinde, ailelerin çok derin etkisi bulunmaktadır. Sosyal bilimciler, ailelerin dini kimlikler üzerindeki etkisini uzun yıllardır inceliyorlardı. Ancak son bir asırdır, bu etkiyi daha net bir şekilde gözlemleyebilme imkanına sahip olmuşlardır. Halbuki bu temel hakikat, Yüce Nebi (sas) tarafından on dört asır öncesinden şu şekilde haber verilmiştir:
‘Her çocuk fıtrat üzere doğar. Çocuğu anne ve babası Yahudileştirir, Hıristiyanlaştırır ya da Mecusîleştirir.’[3]
Bu hadis-i şeriften hareketle şunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Müslüman, Hristiyan, Yahudi ya da Mecusî bireylerin aileleri de çok büyük bir oranda Müslüman, Hıristiyan, Yahudi ya da Mecusî’dir. Aile, bireylere dini değerlerin gelişip büyüdüğü birincil bağlamı sunar. Ebeveynlerin, dini inançlarını ve kanaatlerini paylaşma ölçülerinin ne denli önemli olduğu gayet açıktır. Aileler, dinin ahlâkî kodlarının muhafazasına ve uygulanmasına birinci seviyede nezaret ederler.
Manevi sermayenin edinilmesi, gelişimi ve dini kimliğin inşası süreçlerinde, aile ve yakın çevre, bireysel faillik ve konumun oldukça ötesine geçmekte, sadece kişisel ilerlemeyi değil, aynı zamanda dini topluluğun oluşumuna ve özgeci ifadenin hizmetindeki duru bir kaynağa dönüşmektedir. Diğer bir deyişle dini kimlikler, sosyolojik açıdan potansiyel olarak yapısal, ama aynı zamanda farklılıklara dayalı parçalı bir fenomen olmaktadır.
Yapısal yön, dini kurumlar, toplumsal normlar, kültürel değerler ve aile yapısı gibi unsurları içerir. Parçalı yön ise, bireysel deneyimler, kişisel yorumlar, eğitim düzeyi, sosyal çevre ve dini kurumlarla olan etkileşim gibi faktörlerdir. Yapısal ve parçalı boyutlar birbirlerini dışlamaz, aksine birbirleriyle etkileşim içerisindedirler. Toplumsal yapılar, dini kimliklerin oluşumunda önemli bir rol oynarken, bireysel farklılıklar ve çeşitli yorumlar, bu yapıların içinde çeşitlilik ve farklılıkların ortaya çıkmasına neden olur. Bu etkileşim, dini kimliklerin dinamik ve sürekli değişen bir yapısını meydana getirir.
Dolayısıyla din, bireyler için kişisel inanç ve ibadetlerle karakterize edilen bir deneyimdir. Ancak aynı zamanda toplumsal gruplar için birlik, dayanışma ve toplumsal düzen sağlayan bir kurumdur. Bu her iki yön, bireysel ve kurumsal anlamda, inançlar ve ibadetler kadar, ruhsal olanı da ifade etmek için yeterince geniştir. Dindarlık biçimleri zamanla değişse de, uzun vadede dinin yükselişini devam ettireceği açık bir şekilde görülmektedir.
Çoğu araştırma, bireylerin ebeveynlerinin dini inançlarını benimseme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Ailelerinden tamamen farklı bir dine geçenlerin oranı ise, araştırma yöntemlerine ve kültürel bağlama göre değişmekle birlikte, genellikle düşük bir orandır. Ancak, göç, evlilik veya kişisel deneyimler gibi faktörler, bireylerin dini kimliklerinin şekillenmesinde önemli bir rol oynayabilir. Sosyalleşme sürecinin tüm yönleri, aileden arkadaş çevresine, eğitimden medyaya kadar, dini kimlik edinme sürecinde dikkate alınmalıdır.
Dini inancı ve bakış açısını derinden etkileyenler sadece ebeveynler değildir. Sosyal dünya içinde bireye aileden sonra en yakın olan arkadaş grupları da, bireylerin dini tercihlerle ilgili rotaları üzerinde güçlü bir etkiye sahiptirler. Bu sebeple olsa gerek, Yüce Nebi (sas), ‘Kişi arkadaşının dini üzeredir. Öyleyse her biriniz, kiminle arkadaşlık ettiğine dikkat etsin’[4] buyurmaktadır. Dolayısıyla dini tercihler, insanların iştirak ettikleri sosyal topluluklar, kurdukları ilişkiler ve kişisel münasebetler neticesinde oluşmakta ve kökleşmektedir.
[1] Mukatil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-Nezâir, (nşr: Ali Özek), İstanbul-1993, s. 44 vd.
[2] Râgıp el-Isfâhânî, el-Müfredat fî Garîbi’l-Kur’an, Kahire-1381/1961, 1/74; Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn, Kalkutta-1862’den İstanbul-1404/1984 tıpkı basım, I/503.
[3] Muhammed eş-Şerîf el-Cürcanî, Kitâbu’t-Tarîfât, Mektebetü Lübnan, Beyrut-1985, s. 111.
[4] Muhammed Ali et-Tehânevi, Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn, Mektebetu Lübnan, Beyrut-1996, I/814.
[5] Buhari, Sahih, 1358; Müslim, Sahih, 2658b.
[6] Ebu Davud, Sünen, 4833; Tirmizi, Sünen, 2378.
© Her hakkı mahfuzdur. İşbu web sitesi ve içeriğine ilişkin tüm fikrî haklar ile her türlü telif hakları www.dinveilim.com sitesine ait olup, 5846 sayılı Kanun hükümlerine tâbidir. www.dinveilim.com sayfalarındaki yazı, resim, fotoğraf, grafik, çizim, vs. her türlü görüntü malzemesinin elektronik ya da matbu bir ortamda yayımlanması kesinlikle yasaktır. Ancak www.dinveilim.com sitesinde yer aldığının belirtilmesi ve doğrudan aktif bağlantı verilmesi şartıyla yazılardan kısa bölümler iktibas edilebilir.
SELAM 